Ρόζα Κασιμάτη: Η επίδραση της μητρικής φιγούρας στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και στο έργο του Λευκάδιου Χερν

Ντέπη Ρίζου, Dipl. Psych.

Ο Πάτρικ Λευκάδιος Χερν γεννήθηκε στη Λευκάδα στις 27 Ιουνίου 1850. Ο πατέρας του, Τσάρλς Χερν ήταν αγγλο-ιρλανδικής καταγωγής, στρατιωτικός ιατρός διορισμένος στα Κύθηρα επί Αγγλοκρατίας, όπου και γνώρισε την μητέρα του, την Ρόζα Αντωνίου Κασιμάτη, ευγενικής καταγωγής εκ πατρός. Ουσιαστικά η Ρόζα «κλέφτηκε» με τον Τσαρλς και δεν γνωρίζουμε καν αν υπήρξε ορθόδοξος γάμος, αλλά εφόσον υπήρξε καταγεγραμμένη βάπτιση του Λευκάδιου στην Λευκάδα, υποθέτουμε ότι θα προηγήθηκε και γάμος, ο οποίος βέβαια ως ορθόδοξος πιθανόν να μην αναγνωρίστηκε αργότερα στην καθολική Εκκλησία της Ιρλανδίας. Ο πατέρας του αποσπάστηκε στην Ινδία, οπότε βρέθηκε με την μητέρα του στην Ιρλανδία και στα έξι του έχασε και την μητέρα του η οποία επέστρεψε στην Ελλάδα αφού την χώρισε ο πατέρας του. Εδώ μπερδεύονται λίγο τα ίχνη της Ρόζας. Πάντως ξέρουμε σίγουρα ότι ξαναπαντρεύτηκε κάποιον γόνο την οικογένειας Καβαλλίνι στα Κύθηρα και απεβίωσε στο φρενοκομείο της Κέρκυρας.

Ανέλαβε την ανατροφή του η θεία του πατέρα του. Στα 16 του έχασε την όραση του από το ένα μάτι μετά από κάποιο ατύχημα στο σχολείο και λίγο μετά πεθαίνει και ο πατέρας του. Ένα χρόνο μετά χρεοκοπεί και η θεία του, χάνει την περιουσία του, σταματάει το σχολείο και στα 19 του βρίσκεται στην Αμερική, πρώτα στη Νέα Υόρκη, μετά στο Σινσινάτι, όπου εργάζεται ως ρεπόρτερ-δημοσιογράφος. Το 1877 αρθρογραφεί στη Νέα Ορλεάνη όπου και παραμένει για 10 χρόνια. Αρχίζει και αποκτά φήμη μέσα από τα άρθρα του, τις μεταφράσεις του και άλλα έργα και υπογράφει συμβόλαιο με τους Harper Publishing Co. , οπότε μεταξύ 1887-89 μεταφέρεται στις Δυτικές Ινδίες και γράφει δύο νουβέλες.

Το 1889 ταξιδεύει για την Γιοκοχάμα, όπου και αρχίζει η σημαντικότερη ίσως περίοδος της ζωής του. Από το 1890 έως και τον θάνατό του στις 26 Σεπτεμβρίου 1904 από ανακοπή έζησε στην Ιαπωνία. Δίδαξε Αγγλικά αρχικά στο Ματσούε, όπου και παντρεύτηκε την Σέτσου Κοϊζούμι, με την οποία έκανε τρία παιδιά. Μετά δίδαξε στο Κουμαμότο τρία χρόνια και το 1896 στο Τόκιο όπου και διορίστηκε στο Tokyo (Imperial) University έως το 1903 και κατόπιν στο Waseda University.

«Ο Λευκάδιος Χερν ανήκει στην Ιαπωνία σχεδόν όσο και η ποίηση Ηaiku. Και τα δύο είναι μορφή τέχνης και σύμβολο της Ιαπωνίας. Τα Haiku είναι η ιθαγενής ποιητική της φόρμα, ο δε Χερν απέκτησε τη Ιαπωνική υπηκοότητα και παντρεύτηκε Γιαπωνέζα, παίρνοντας το όνομα Yakumo Koizumi. Η φυγή του από τον υλισμό της Δύσης τον έφερε στην Ιαπωνία το 1890. Η αναζήτηση του για ομορφιά και ηρεμία, για ευχάριστα έθιμα και αξίες που αντέχουν στο χρόνο τον κράτησαν εκεί για το υπόλοιπο της ζωής του και έγινε ένας θερμός Ιαπωνόφιλος. Είναι αυτός που ερμήνευσε και μετέφερε την Ιαπωνική κουλτούρα στη Δύση. Η οξεία του διάνοια, η ποιητική του φαντασία και η υπέροχη λιτή και ξεκάθαρη του προσέγγιση του επέτρεψαν να διεισδύσει στην πεμπτουσία του Ιαπωνικού πολιτισμού[1].»

Από τα διασημότερα έργα του της Ιαπωνικής περιόδου είναι καταρχάς το εμβληματικό: Japan: An Attempt at Interpretation (1904). Επίσης: Exotics and Retrospectives (1898), In Ghostly Japan (1899), Shadowings (1900), A Japanese Miscellany (1901), και Kwaidan (1904).

Στο κείμενό του Japanese Studies από το έργο Shadowings αναφέρεται με την χαρακτηριστική του «μικρογραφική» λεπτομέρεια στα είδη τζιτζικιών της Ιαπωνίας και κάνει τον συσχετισμό της μεταμόρφωσης από κάμπια σε πεταλούδα σύμφωνα με την ελληνική παράδοση, ως έμβλημα την εξύψωσης της ψυχής με το κέλυφος που αφήνει το τζιτζίκι όπως το «κέλυφος – σώμα» που αφήνει ο άνθρωπος όταν πεθαίνει για να μετενσαρκωθεί σύμφωνα με την βουδιστική παράδοση[2]. Μήπως κι εκείνος δεν έκανε κάτι αντίστοιχο προτού ακόμα πεθάνει; Αναγεννήθηκε στην Ιαπωνία, μια χώρα που τον περιέβαλλε με μητρική θαλπωρή.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι ο Χερν ανακαλεί με πολύ τρυφερότητα την μητέρα του και πιθανόν η Γιαπωνέζα γυναίκα του να του θύμιζε την “mama-san” μητέρα του· «Ήταν κοντού αναστήματος, με μαύρα μαλλιά και μαύρα μάτια, σαν Γιαπωνέζα»[3], την οποία χαρακτήριζε η δυσκολία της επικοινωνίας (ξένη γλώσσα) όπως και τον Χερν στην Ιαπωνία. Παρόλα αυτά όπως προείπαμε η Ιαπωνία / Ανατολή τον περικαλύπτει μητρικά. Ενώ οι εμπειρίες του στη Δύση αναπαράγουν την πίκρα, δυσκολία κ απόρριψη της σχέσης με τον πατέρα του, για τον οποίο σχεδόν πάντα εκφραζόταν με πικρία, για την μητέρα του όμως πάντα με αγάπη[4].

Τολμούμε να πούμε ότι η γεφύρωση Δύσης – Ανατολής συμβολίζει αντίστοιχα για τον Χέρν την εξισορρόπηση Αρσενικού – Θηλυκού / Πατέρα – Μητέρας, μέσω του μητρικού προτύπου όμως (Ανατολή-Ιαπωνία). Η γεφύρωση αυτή ήταν κοπιώδης και γεμάτη εμπόδια. Δεν έφτανε που ο γάμος των γονιών του ήταν εναντίον στα ήθη των Κυθήρων και της Λευκάδας· βρέθηκε και με την μητέρα του στο Δουβλίνο όπου και η ίδια , καθώς και ο γάμος της με τον Χερν, είχε το στίγμα του ανεπιθύμητου λόγω της θρησκευτικής της διαφοροποίησης σε ένα θρησκόληπτο περιβάλλον, που κλήθηκε να ζήσει χωρίς τον σύζυγο της κ χωρίς να μιλάει την γλώσσα, ώστε τουλάχιστον να υπάρχει μια εξελισσόμενη οικειότητα / συμφιλίωση με την κουνιάδα της, μέσω της καθημερινής επικοινωνίας.

Το οξύμωρο εδώ είναι πως ούτε και ο Χερν μίλησε γρήγορα τα Ιαπωνικά όταν εγκαταστάθηκε στην Ιαπωνία, παρόλα αυτά η επαφή του με την Ιαπωνική ψυχή ήταν άμεση και η επικοινωνία του με την οικογένεια του εκεί ξεπερνούσε κάθε γλωσσικό εμπόδιο.

Επιπροσθέτως υπήρχε και ο επιβαρυντικός παράγοντας του μουντού κλίματος της Ιρλανδίας, κάτι που σε έναν άνθρωπο του Νότου / της Μεσογείου αναδύει προβλήματα ούτως ή άλλως περιγράφεται ως εκ τούτου μια μητέρα εντελώς διαφορετική από την εξιδανικευμένη εικόνα που κατέγραψε στη μνήμη του και εκδήλωσε στα γραπτά του ο Χερν. Η Kennard την περιγράφει ως εξής: «Ήταν ωραία γυναίκα, με όμορφα μάτια, αλλά γενικά κακοδιάθετη και με έλλειψη αυτοσυγκράτησης, μερικές φορές ακόμα και βίαια. Με μουσικό ταλέντο, που λόγω ραθυμίας δεν το ανέπτυξε, έξυπνη, αλλά εντελώς αμόρφωτη, ζούσε της ζωή μιας γυναίκας Ανατολίτισσας, καθισμένης όλη μέρα σ’ έναν καναπέ, παραπονούμενη για το βαρετό περιβάλλον, το κλίμα της Ιρλανδίας, την ανυπέρβλητη δυσκολία να μάθει την γλώσσα. Απέναντι στα παιδιά της ήταν άστατη/ ιδιότροπη και τυραννική, μερικές φορές τους επέβαλλε μάλλον αυστηρή τιμωρία.»[5]

Θα μπορούσαμε ίσως εδώ να εντοπίσουμε μια υπερβολή στην περιγραφή της βιογράφου οφειλούμενη προφανώς στο χάσμα του ταμπεραμέντου, αλλά και της κουλτούρας Ανατολής-Δύσης· όμως η μνήμη που μεταφέρει ο Χερν σ’ ένα γράμμα προς την αδελφή του – πάντα χωρίς πικρία όμως – , επιβεβαιώνει μια εμφανώς διαταραγμένη συμπεριφορά: «Θυμάμαι μόνο το πρόσωπο της μητέρας (..) και το θυμάμαι γι’αυτόν τον λόγο: Μια μέρα έσκυψε και με χάιδεψε. Ήταν ντελικάτη με σκουρόχρωμο δέρμα, με μεγάλα μαύρα μάτια – πολύ μεγάλα. Μου ήρθε μια παιδική παρόρμηση να την χαστουκίσω κ το έκανα – απλά ίσως για να δω τι θα επακολουθήσει. Το αποτέλεσμα ήταν άμεση αυστηρή τιμωρία και θυμάμαι συγχρόνως να κλαίω και να αισθάνομαι ότι την άξιζα. Δεν ένοιωθα καμία μνησικακία.(..)»[6]

Τα μηνύματα που αποκρυπτογραφούνται στην σκηνή αυτή είναι τα εξής:

• Η περιέργεια τιμωρείται. Αν επαναληφθεί αυτό το μοτίβο έχουμε ευνουχισμό της δημιουργικότητας του παιδιού, που στο μέλλον θα εκδηλωθεί ως επιθετικότητα είτε εξωτερικευμένη (βιαιότητα), είτε απωθημένη (παθητικότητα).
• Η τρυφερότητα και η στοργή συνδέεται με την τιμωρία (την οποία νοιώθω ότι «την αξίζω»). Αν επαναληφθεί αυτό το μοτίβο έχουμε πιθανότητα ανάπτυξης σαδομαζοχιστικών αποκλίσεων.
• Η μνήμη του όμορφου προσώπου της μητέρας επίσης συνδέεται με την τιμωρία.

Παρόλα όμως δεν καταγράφηκε τραυματικά αυτό στον Χερν

• είτε επειδή το διαχειρίστηκε ισορροπημένα
• είτε επειδή διαισθανόταν την αγάπη της μητέρας σταθερή πίσω από τις οξυμένες διακυμάνσεις του χαρακτήρα της
• είτε επειδή εκδηλώνει κάποια από τις παραπάνω παθολογίες

Υπάρχουν περαιτέρω στοιχεία όμως που στοιχειοθετούν πιθανή οργανωμένη ψυχοπαθολογία για την Ρόζα Κασιμάτη, γεγονός που «βαραίνει» περισσότερο στο ιστορικό του Χερν: « Έτρεχε μάλλον στις φλέβες της Ρόζας μια κληρονομική προδιάθεση παραφροσύνης. Μας είπαν ότι κατά την διάρκεια της απουσίας του συζύγου της στις Δυτικές Ινδίες (..) προσπάθησε να πηδήξει από το παράθυρο έχοντας καταληφθεί από μια κρίση μανίας. (..). Μετά από μελαγχολικές κρίσεις σιωπής και κατάθλιψης επακολουθούσαν σκηνές τέτοιας βιαιότητας, ώστε να έπρεπε τελικά να τεθεί υπό περιορισμό αυτή η φτωχή ύπαρξη.»[7]

Υπάρχει η πληροφορία για εγκλεισμό της Ρόζας στο ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Κι αν ακόμα όμως δεν επαναλαμβανόταν αυτή η κρίση, μόνο αυτή η περιγραφή στοιχειοθετεί τις εξής πιθανότητες ψυχοπαθολογίας:

• Κυκλοθυμική διαταραχή[8]
• Σχιζοσυναισθηματική διαταραχή[9] (το πιθανότερο)
• Διπολική Ι Διαταραχή με μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο (βαρύ, με πιθανά ψυχωσικά στοιχεία)[10]

Να σημειώσουμε εδώ ότι ο χαρακτηρισμός «μανία» στο μεταφρασμένο κείμενο δεν χρησιμοποιείται σήμερα στην διαγνωστική ορολογία με αυτή την έννοια.

Όμως, όπως ήδη προείπαμε, ο Χερν αναφέρεται πάντα εξιδανικευμένα – και εκτενώς, για την μητέρα του, ενώ όταν μιλάει – πάντα λακωνικά, για τον πατέρα του μεταφέρεται ένα αίσθημα βάρους και πικρίας.

Ο εξ αίματος μικρότερος αδελφός του που ελάχιστα γνώριζε – είχαν ειδωθεί μόνο μία φορά, μας δίνει μια σκληρή άποψη για τον χαρακτήρα του: «Μπορεί να ήταν μία διάνοια στο είδος του,» έγραψε ο αδερφός του στην κυρία Άτκινσον, αναφερόμενος στον Λευκάδιο, «αλλά η διάνοια είναι συγγενής με την τρέλα και σκέφτομαι πραγματικά ότι αυτό το σκουρόχρωμο, παθιασμένο αίμα της Ελληνίδας μητέρας είχε το μίασμα. Για μένα, αντί για ευγενείς φιλοδοξίες και σκέψεις, μου μετέφερε ακραία συναισθήματα μίσους και αγάπης, μια φύση συνεσταλμένη και νοσηρή.. Ό,τι στοιχείο πραγματικού άντρα έχω εντός μου, αυτό προέρχεται από τον κοινό μας πατέρα. Αυτό το μίασμα της Ανατολής στο αίμα ήταν που οδήγησε τον Λευκάδιο στην Ιαπωνία και τον κράτησε εκεί […]. (Το «μίασμα» αυτό τον ώθησε επίσης και να μεγαλουργήσει! Ν.Ρ.) Η χαμηλή του ζωτικότητα και η έλλειψη ισχύος των νεύρων του τον παρεμπόδισαν στη μάχη της ζωής, όπως κι εμένα επίσης. Αν είχαμε το παλιό καλό Κέλτικο και Σαξωνικό αίμα μέσα μας, θα ήταν καλύτερα γι’ αυτούς που εξαρτώνται από εμάς.»[11]

Ακριβώς όμως το αντίθετο γράφει ο Χερν για την μητέρα του στον αδελφό του: «Η ψυχή μου δεν είναι του πατέρα μου. Ό,τι καλό και αν υπάρχει μέσα μου, ή όποιο βαθύτερο, πιστεύω, καλό υπάρχει μέσα σου, όλα προέρχονται από την ψυχή εκείνης της μελαμψής φυλής, για την οποία ξέρουμε τόσο λίγα. Η αγάπη μου για το σωστό, το μίσος μου για το άδικο, η λατρεία μου για το όμορφο και το αληθινό, η πίστη μου στον άνθρωπο, άντρα ή γυναίκα, η κλίση μου στις τέχνες, που μου έδωσε ό,τι, έστω και ταπεινό, έχω καταφέρει να πετύχω, και το ταλέντο μας στις γλώσσες, που το φυσικό σημάδι αποτελούν τα μεγάλα μάτια και στους δυο μας – όλα προέρχονται από εκείνη.

Είναι η μητέρα που μας δημιουργεί, μας φτιάχνει τουλάχιστον την ποιότητα που κάνει ανώτερο τον άνθρωπο, δηλαδή όχι την δύναμη να υπολογίζει, αλλά την καρδιά του και την δύναμή του να αγαπά.»[12]

Αυτή η εικόνα της μητέρας ήταν η αφετηρία, η πυξίδα, αλλά και ο προορισμός του Χερν στο μακρινό ταξίδι της ζωής του. Η Ρόζα Κασιμάτη είναι η αινιγματική φιγούρα που δίνει όλες τις απαντήσεις στα δύσκολα ερωτήματα για την πολυτάραχη και τόσο συναρπαστική ζωή του Λευκάδιου.

Η διάλεξη αυτή παρουσιάσθηκε από τη Ντέπη Ρίζου στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κυθήρων στις 3 Σεπτεμβρίου 2015

---

Βιβλιογραφία

1. Bisland, Elizabeth, The life and letters of Lafcadio Hearn, Vol I & II, Houghton Mifflin Company, The Riverside Press Cambridge, Boston and New York 1906
2. Gould, George M. M.D., Concerning Lafcadio Hearn, T. Fisher Unwin, London, Leipzig 1908
3. Hearn, Lafcadio, Shadowings, Little, Brown, and Company, Boston 1919
4. Kennard, Nina H., Lafcadio Hearn. Containing some letters from Lafcadio Hearn to his half-sister, Mrs. Atkinson, D. Appleton and Company, New York 1912
5. American Psychiatric Association, Diagnostic criteria from DSM-IV-TR., Μετάφραση Κώστας Γκοτζαμάνης, Ιατρικες εκδόσεις Λίτσας, Αθήνα 2004
6. Επιτροπής φιλολόγων, Σύγχρονον Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Εκδοτικός Οργανισμός Διαγόρας, Αθήνα 1961

Πηγές

[1] Από τον «πρόλογο του εκδότη» στα έργα του Χερν, μετάφραση Ν.Ρ.

[2] Shadowings, σ.33

[3] Bisland, σ. 7

[4] Gould σ. 7, Bisland σ. 8

[5] Kennard, σ. 11

[6] Kennard, σ. 12

[7] Kennard, σ. 13 κ.ε.

[8] DSM-IV-TR σ.184

[9] DSM-IV-TR σ. 154

[10] DSM-IV-TR σ. 179

[11] Kennard σ. 47

[12] Bisland, σ. 8-9, μετάφραση Ανδριανή Ψαράκη

Πηγή  tripelago.wordpress.com