Σαν σήμερα 4 Σεπτέμβρη 1944, Η απελευθέρωση των Κυθήρων από το ΕΑΜ

ΦΩΤΟ ΜΑΝΩΛΗΣ ΣΟΦΙΟΣ

Άναψε και φούντωσε η συζήτηση για την ιστορία. Την ιστορία την πρόσφατη, με αιχμή τη μαγική λέξη «κομμουνισμός». Αυτό το φάντασμα που εδώ και δύο αιώνες κοντά τώρα πλανιέται πάνω από τον κόσμο, όλο το ξορκίζουν οι κυρίαρχες τάξεις αλλά αυτό πεισματικά, ως «τέκνο της ανάγκης» συνεχίζει να είναι πάνω από το κεφάλι τους.

Στη διαδικασία αυτού του «ξορκίσματος» εντάσσεται και η πρόσφατη επαναφορά της συζήτησης για την ιστορία στο επίκεντρο του κοινωνικού διαλόγου. Την επιλογή, ας μην κρυβόμαστε, την έκαναν οι απέναντι. Διεθνώς με «συνέδρια» σαν κι αυτό στο Ταλίν και στο εσωτερικό με «έγκυρες» εκδόσεις «ιστορικών» έργων διάφορων υποστράτηγων που αράχνιαζαν στα υπόγεια του ΓΕΣ και που φυσικά μοιράζονται δωρεάν από τις φυλλάδες τους (ποιος θα τα αγόραζε;) αλλά και με σπαραξικάρδια αναγνώσματα για τα «εγκλήματα των κομμουνιστών» που άφησαν ορφανή την Ζ. Λάσκαρη ή και οδήγησαν στο θαύμα της γέννησης της μητέρας της Ε. Καϊλή.

Η δουλειά πάντως γίνεται, συνεπικουρούνται και από το γεγονός πως η αντίδραση της Αριστεράς είναι αντίστοιχη της κατάστασής της. Όχι μόνο είναι αναιμική αλλά «κατορθώνει» και να εσωτερικεύσει την αντιπαράθεση ανακαλύπτοντας νέα πεδία διαίρεσης μεταξύ όσων θεωρούν ως κατάλληλη άμυνα την άκριτη αγιοποίηση των συγκεκριμένων καθεστώτων και εκείνων που οδηγούνται στον μηδενισμό της πρώτου πειράματος σοσιαλιστικής οικοδόμησης θεωρώντας ότι αυτός «δικαιώνει» το δικό τους ρεύμα, δικαίωση που δεν γεύτηκαν ποτέ και πουθενά στην πραγματική ζωή και την κοινωνική πάλη.

Ας βρούμε όμως τα Κύθηρα…

Ας αφήσουμε όμως τη «μεγάλη» ιστορία και –λόγω και της ημέρας- ας πούμε μια μικρή για τα Κύθηρα. Όχι μόνο γιατί ελάχιστοι γνωρίζουν την ιστορία της αντίστασης στο νησί και ακόμα λιγότεροι πως είναι το πρώτο που ο ΕΛΑΣ έδιωξε τους Γερμανούς στις 4 Σεπτέμβρη του 1944. Κυρίως γιατί είναι μια μικρογραφία της μεγάλης ιστορίας, ιδιαίτερα διδακτική.

Από το 1942 μια μικρή ομάδα Κυθηρίων (ο εικονιζόμενος Γιώργος Χλαμπέας, Γιώργος Πανάρετος, Γιάννης Τριφύλλης – Κάβος) προσπάθησε να συνδεθεί με το ΕΑΜικό κίνημα της Αθήνας. Ο Γιώργος Πανάρετος κατόρθωσε ν’ ανταμώσει τους υπευθύνους, να πάρει σχετικές οδηγίες, να συνδέσει τα Κύθηρα οργανικά με τη Λακωνία, και τούτο λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών και της γεωγραφικής θέσης του νησιού.

Άρχισε η στρατολογία μελών στην Οργάνωση του ΕΑΜ στα Κύθηρα με τεράστια επιτυχία και μαζική συμμετοχή στην ύπαιθρο και στα χωριά (έξω Δήμος) και με περιορισμένη συμμετοχή στον μέσα Δήμο, λόγω των ειδικών συνθηκών: ήταν κυρίαρχη η «καλή κοινωνία» και ήταν πολύ πιο έντονος συντηρητισμός ενώ υπήρχε και πολύ πιο έντονη η παρουσία των γερμανικών στρατευμάτων.

Ο συγγραφέας και δάσκαλος Γ. Κασιμάτης, δεξιών φρονημάτων, γράφει στο έργο του για τα πρώτα μελήματα της οργάνωσης του ΕΑΜ: «Η οργάνωσις του ΕΑΜ εν Κυθήροις έχει αναλάβει ήδη και σχετικήν δράσιν. Ούτω ημποδίσθη παρά ταύτης ο διορισμός και η εγκατάστασης επιστατοφυλάκων παρά του Ταμείου Κυθήρων εις τα ελαιουργεία, ίνα κατά την έκθλιψιν των ελαιών εισπράττουν εις είδος τον φόρον της δεκάτης και το 20% του παρακρατήματος και αντί τούτων διώρισεν δικά της όργανα να εισπράττουν εις είδος 5% επί του παραγομένου ελαίου υπέρ της οργανώσεως του ΕΑΜ. Κατά την 15ην Νοεμβρίου, ήρχισε το πρώτον η λειτουργία λαϊκών δικαστηρίων της οργανώσεως του ΕΑΜ εις τον πρώην Δήμον Ποταμίων».

Ο γραμματέας του ΕΑΜ Κυθήρων, Γ. Χλαμπέας στο δικό του έργο γράφει: «Το ΕΑΜ το Νοέμβριο του ‘43 απαγόρεψε την είσπραξη του φόρου 32% από την παραγωγή λαδιού που είχε επιβάλει η κυβέρνηση Ράλλη στο νησί. Αντί αυτό ζητήθηκε από τους παραγωγούς του νησιού να καταβάλουν 5% από το παραγόμενο λάδι υπέρ της ΕΤΑ (Επιμελητείας των Ανταρτών)».

Η παράδοση της Ιταλίας και το ΕΑΜ Κυθήρων.

Σημαντική στιγμή για την αντίσταση στο νησί ήρθε με την πτώση του Μουσολίνι στις 26 Ιουλίου 1943. Ντόπιοι ΕΛΑΣίτες νεαρής ηλικίας ήρθαν σε επαφή με έναν Ιταλό αντιφασίστα, ονόματι Τζιοβάνι (ο οποίος ήξερε λίγα ελληνικά) και αυτός, με τη σειρά του, έφερε σε επαφή την ηγεσία των Ιταλών με την ηγεσία του ΕΑΜ Ποταμού (Γιώργο Χλαμπέα και Παναγιώτη Ταμβάκη).

Οι Ιταλοί πείστηκαν να παραδοθούν με τον οπλισμό τους και στις 25 Σεπτεμβρίου του 1943 έφτασαν στην Αγία Πελαγία 11 βενζινόπλοια με αντάρτες του ΕΛΑΣ προερχόμενους από τη Νεάπολη Βοιών με αρχηγό τον καπετάν Ζαχαριά. Οδηγός τους ήταν ο Γιώργος Πανάρετος. Οι Ιταλοί, 150-200 αξιωματικοί και στρατιώτες, αφού παρέδωσαν τον οπλισμό τους, επιβιβάστηκαν στα βενζινόπλοια και έφυγαν αυθημερόν.

Η αντίδραση της …αντίδρασης

Η παρουσία και ανάπτυξη της οργάνωσης του ΕΑΜ προκάλεσε αντίδραση. Γράφει πάλι ο Κασιμάτης: «Γενομένης συγκεντρώσεως εις το εν Ποταμώ ιατρείον του Νικολ. Φατσέα, εις ήν προσήλθον περισσότεροι των 35 εθνικοφρόνων Κυθηρίων, των πλείστων εκ της περιφερείας Ποταμού, διεπιστώθησαν παρ’ αυτών αι κομμουνιστικαί επιδιώξεις της οργανώσεως του ΕΑΜ και εξελέγη τριμελής επιτροπή εκ των Νικ. Φατσέα ιατρού, Κωνστ. Λουράντου δικηγόρου και Δημητρ. Στάθη δημοδιδασκάλου, ίνα μεταβή και διαμαρτυρηθή εις την Κεντρικήν επιτροπήν της Οργανώσεως του ΕΑΜ Ποταμού».

Η αντίδραση δεν περιορίστηκε στα λόγια

Από το έργο του Γ. Χλαμπέα: «Τη νύχτα τις 6ης προς 7η Ιουλίου 1944 και στις 11.30 ένοπλοι αντιδραστικοί έστησαν ενέδρα σε διερχόμενους άνδρες του εφεδρικού ΕΛΑΣ από την περιοχή Καρβουνάδων. Τραυματίσανε έναν αντάρτη. Οι αντάρτες είχαν σαν προορισμό τους να ερευνήσουν την περιοχή Αγίας Ελέσας, όπου υπήρχε γερμανικό φυλάκιο, ώστε να λάβουν μέτρα για τη μελλοντική εξουδετέρωσή του. Οι πολέμιοι του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ της περιοχής πληροφορήθηκαν τη διέλευση των ανταρτών και έστησαν τρείς ενέδρες στην περιοχή Καρβουνάδων περιμένοντας να τούς επιτεθούν. Οι ομάδες είχαν συγκροτηθεί από κατοίκους της περιοχής που είχαν οπλιστεί με κυνηγετικά όπλα. Επί κεφαλής των ομάδων οι αξιωματικοί Γ. Σάμιος ή Απελλάς και ο Δημ. Κυριάκης. Όταν οι αντάρτες πλησίασαν, αυτοί τούς επιτέθηκαν».

Οι ΕΛΑΣίτες επανήλθαν στις 24/7/1944, εκδίωξαν τη μικρή γερμανική δύναμη και σε έρευνα στο σπίτι του αξιωματικού Γ. Σάμιου ανακάλυψαν έγγραφο που με σαφήνεια περιέγραφε τους «εθνικούς» σκοπούς των αντιδραστικών: «Στη δεύτερη σελίδα, χωρίς υπογραφές υπήρχε σαν θέμα: Ενέργειες κατά της αλητοτρομοκρατίας στο νησί. Είχε ληφθεί απόφαση να παρθούν μέτρα για την εξόντωση της αλητοτρομοκρατίας στα Κύθηρα (έτσι αποκαλούσαν την απελευθερωτική οργάνωση του ΕΑΜ). Με το σκοπό αυτό: Θα εξοπλισθώμεν, θα οργανωθώμεν, θα ζητήσωμεν όπλα από την Εθνικήν Κυβέρνησιν των Αθηνών και από τους Γερμανούς, θα κινηθώμεν εναντίον του Έξω Δήμου για να εξοντώσωμεν την αλητοτρομοκρατίαν και τους εις αυτήν συμπαθούντας». (Γ. Χλαμπέας)

Η απελευθέρωση του νησιού από τον ΕΛΑΣ

Παρά την αντίδραση όμως η κορύφωση της δράσης των αγωνιστών του ΕΑΜ στο νησί σημειώθηκε το πρώτο τετραήμερο του Σεπτεμβρίου του 1944. Από τις 28 Αυγούστου, οι Γερμανοί εγκατέλειψαν τη βάση της Αγίας Ελέσσας μέσα από δασώδη μονοπάτια για ν’ αποφύγουν σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ και κατέληξαν στο Καψάλι την 1η Σεπτεμβρίου.

Οι ανταρτικές δυνάμεις απέφυγαν κάθε σύγκρουση με στόχο τον εγκλωβισμό τους. Κατά τη διάρκεια του τετραήμερου εγκλωβισμού των Γερμανών στο Καψάλι και κάτω από καταιγιστικά πυρά –από τρία ορμητήρια (Κάστρο της Χώρας, Πόρτα της Αγίας Άννας και Άγιος Ιωάννης στον Γκρεμνό)– προσπαθούσαν να εμποδίσουν την επιβίβαση των Γερμανών στο τορπιλοβόλο πλοίο που παρέμενε στον Πίσω Γιαλό.

Στις 2 Σεπτεμβρίου ζητήθηκε από τους Γερμανούς να παραδοθούν. Αρνήθηκαν. Στις 4 Σεπτεμβρίου και ενώ η μάχη συνεχιζόταν ο Γιώργος Πολυμενάκος, αξιωματικός του ΕΛΑΣ και φρούραρχος των Κυθήρων, ύψωσε στον Άγιο Γεώργιο στο Καψάλι την ελληνική σημαία. Ήταν το πρώτο κομμάτι Ελλάδας που κυμάτισε και πάλι η ελληνική σημαία.

Αξίζει να αναφερθεί η περιγραφή του ακραιφνώς δεξιού Γ. Κασιμάτη: «Κατά την 4ην Σεπτεμβρίου το πρωί… οι Γερμανοί τρομοκρατημένοι έτρεχον ένας-ένας εις τον μόλον ή και μερικοί κολυμβώντες και επιβιβάζοντο εις το καΐκι… Οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το Κυθηραϊκόν έδαφος περί την δεκάτην και ημίσειαν ώραν της τετάρτης Σεπτεμβρίου 1944 υπό τας αράς και την αγανάκτησην των κατοίκων της νήσου… Οι Γερμανοί έφυγον εκ της νήσου μας κακήν κακώς, πράγματι δεν έπρεπε να φύγουν ατιμωρητί. Εις τούτο συνετέλεσε η δράσις των ανταρτών του ΕΛΑΣ».

Η αναμενόμενη συνέχεια

Η συνέχεια ήταν η αναμενόμενη: Στο νησί έφτασαν δυνάμεις των Άγγλων και του λεγόμενου Εθνικού στρατού που πρώτο μέλημά τους ήταν η εξαφάνιση αυτών που απελευθέρωσαν τα Κύθηρα. Η μαρτυρία του Μανόλη Δαπόντε (του μοναδικού ίσως αντιστασιακού που είναι στη ζωή) είναι χαρακτηριστική:

«Εμείς μέρες πριν, που άρχισε να διαφαίνεται ότι κάποια στιγμή θα έλθουν οι σύμμαχοι, οι δικοί μας, είχαμε γεμίσει τους τοίχους με συνθήματα, όπως:
«Καλώς ήρθατε, αγαπημένα μας αδέλφια» ΕΑΜ.
«Καλώς ήρθατε, ηρωικοί μας σύμμαχοι» ΕΑΜ.
Δεν μπορώ να σάς περιγράψω την απογοήτευση και πικρία μας, όταν είδαμε κάποιους Ιερολοχίτες να πηγαίνουν τελείως εν ψυχρώ να κλωτσάνε με μανία το σημείο του τοίχου που έγραφε ΕΑΜ, για να το γκρεμίσουνε και να εξαλειφθεί το ΕΑΜ. Πολλοί από μας, όπως κι εγώ ψιθυρίσαμε: «Παναγιά μου τι μας περιμένει».

Αυτό που τους περίμενε ήταν, επίσης, αναμενόμενο: Ο Γ. Χλαμπέας γραμματέας του ΕΑΜ εξορίστηκε στην Ικαρία, ενώ ο Γ. Πολυμενάκος δολοφονήθηκε από τη συμμορία του ταγματασφαλίτη Παυλάκου στο Λάγιο Κροκεών.

Αναμενόμενη ήταν και η αντιμετώπιση των ιστορικών γεγονότων: Χρόνια προσπαθούσαν αγωνιστές να κρατήσουν ζωντανή την ιστορική μνήμη και να καθιερωθεί η 4η Σεπτεμβρίου ως ημέρα απελευθέρωσης του νησιού. Το μετεμφυλιακό καθεστώς αλλά και η «δημοκρατία» αρνούνταν και αρνούνται σθεναρά.

Σύμφωνα με την εφημερίδα Κυθηραϊκά (φ. 310) το νησί απελευθερώθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου από τους …Ιερολοχίτες(!) ενώ η τελική επιλογή του κράτους και της επίσημης ιστορίας ήταν η 14η Σεπτεμβρίου γιατί τότε έφτασε στο νησί Αγγλικό άγημα αλλά είναι και η …γιορτή του σταυρού!

Ας μην προκαλεί έκπληξη, εδώ ολόκληρη επανάσταση του 1821 και την έναρξή της την γιορτάζουμε τη μοναδική μέρα του Μαρτίου που… δεν έγινε τίποτα ώστε να μπει από το παράθυρο και η εκκλησία.

Να ξαναπούμε την ιστορία

Αν αλλάζαμε τα τοπωνύμια και τα ονόματα των πρωταγωνιστών θα μπορούσε να είναι η μικρή ιστορία κάθε γωνιάς της Ελλάδας. Είναι πολύ σημαντικό αυτές οι μικρές ιστορίες να μείνουν ζωντανές, μικρά ρυάκια που θα συναντούνται. Η ιστορία, η αλήθεια της και τα πολιτικά συμπεράσματα που δίνει, το ηθικό πλεονέκτημα που κατοχυρώνει για τους πολιτικούς χώρους που πάλευαν και παλεύουν για «να ανθρωπέψει ο άνθρωπος» είναι τρομερό και αναντικατάστατο όπλο.

Οι απέναντι το ξέρουν καλά και γι’ αυτό ξοδεύουν χρήμα και μέσα σε μια λυσσασμένη προσπάθεια να παρουσιάσουν τη νύχτα για μέρα, τα θύματα για θύτες. Η απάντηση πρέπει να είναι συγκροτημένη και σταθερή, αναπόσπαστο τμήμα της αναγκαίας ιδεολογικής ανασυγκρότησης και αντεπίθεσης των αριστερών ιδεών.

Υγ. ο γράφων είχε τη χαρά το καλοκαίρι να γνωρίσει από κοντά τον 94χρονο αγωνιστή Μανόλη Δαπόντε στα Κύθηρα και να ακούσει όλη αυτή τη μικρή ιστορία με κάθε λεπτομέρεια. Ελπίζω να είναι πάντα «ορθοστατών κι ορθοβαδίζων» και να κρατά ζωντανή την φλόγα…

Βιβλιογραφία

Χλαμπέας Γεώργιος, Τα Κύθηρα στην τετραετία 1941-1944, εκδόσεις Πλέθρον, 1983.
Ιωάννης Π. Κασιμάτης, Ιστορικά από την παλαιά και σύγχρονη κυθηραϊκή ζωή, εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1994.
Μανόλης Δαπόντες, Η Παρεξήγηση, Κύθηρα, 2005.
Μιχάλης Ορφανάκης, Η ιστορική μνήμη απέναντι στη λήθη, 2016.

ΠΗΓΗ  kommon.gr