Μανδραγόρας (Mandragora autumnalis) ένα ανθρωπόμορφο δηλητήριο

Μανδραγόρας (Mandragora autumnalis) ένα ανθρωπόμορφο δηλητήριο

Κάστρο Ρεθύμνου 31/01/2011 Castle of Rethymnon

Ο μανδραγόρας είναι ένα ισχυρά δηλητηριώδες φυτό με πολλές ιστορίες στην μαγεία, την μυθολογία, την φαρμακευτική, την ιατρική και την γλωσσολογία. Ας ρίξουμε πρώτα μια ματιά στα βοτανικά του χαρακτηριστικά. 

Ο Μανδραγόρας ο φθινοπωρινός [ Mandragora autumnalis Bertol., 1820 και συνώνυμο Mandragora officinarum (=φαρμακευτικός) ] είναι ένα φυτό πολύ κοινό στην Ελλάδα. Το βρίσκουμε στην ηπειρωτική Ελλάδα από την Θεσσαλία και νοτιότερα, στα νησιά και την Κρήτη

Φυτρώνει σε πετρώδεις θέσεις (όπως αυτή της φωτογραφίας από το κάστρο του Ρέθυμνου) και χέρσα χωράφια. Τα φύλλα είναι πολύ μεγάλα και σχηματίζουν ρόδακα. Από το κέντρο του ρόδακα αναπτύσσονται τα μικρά κυανά-ιώδη άνθη με εμφανείς νευρώσεις σαν φλέβες.

Οι καρποί του είναι κίτρινες ράγες σε σχήμα μικρού μήλου, ένα χαρακτηριστικό που οδήγησε τον Διοσκουρίδη να ονομάσει το φυτό «αντίμηλον». (Δεξιά στην εικόνα φαίνονται όλα τα μέρη του φυτού με τους καρπούς). Το συναντάμε φυτρωμένο, ανθισμένο ή καρπισμένο στην μεγαλύτερη διάρκεια του έτους με εξαίρεση το καλοκαίρι. Η ρίζα του μανδραγόρα είναι σαρκώδης, μεγάλη, κάθετη, διχαλωτή από ένα σημείο και ανθρωπόμορφη σύμφωνα με την λαϊκή παρατηρητικότητα. Με την χαρακτηριστική ανθρωπόμορφη ρίζα του πέρασε από τα πανάρχαια χρόνια στον χώρο της μαγείας.

Η ρίζα του μανδραγόρα περιέχει ατροπίνη, υοσκυαμίνη, σκοπολαμίνη, μανδραγορίνη που είναι ισχυρές κατευναστικές ουσίες. Έτσι θεωρείται από τα περισσότερο τοξικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας. Έχει πολλές φαρμακευτικές ιδιότητες (είναι και ομοιοπαθητικό) αλλά δεν χρησιμοποιείται πολύ από την λαϊκή ιατρική (που είναι συνέχεια της αρχαίας) και για την ισχυρή τοξικότητά του αλλά και διότι το ξερίζωμά του έχει συνδεθεί με ένα σωρό δεισιδαιμονίες και μαγικές πρακτικές.

Από την αρχαιότητα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες, πιστευόταν ότι ο μανδραγόρας είχε σχέση με τις σκοτεινές υποχθόνιες δυνάμεις, λόγω της διχαλωτής ρίζας του που της έδιναν ανθρωπόμορφη διάσταση. Έτσι φρόντιζαν να ξεριζώνουν την ρίζα τα μεσάνυχτα κι αφού ακολουθούσαν ορισμένες τελετουργίες. Δεν έπρεπε να έρθει ανθρώπινο χέρι σε επαφή με τον μανδραγόρα, γι΄αυτό και επινοούσαν διάφορες μαγικές πρακτικές για να τον ξεριζώσουν. Ιδιαίτερα στον Μεσαίωνα, από την περίοδο του οποίου έχουμε πολλές εικόνες σε χειρόγραφα με ανθρωπόμορφους μανδραγόρες, το φυτό κυριαρχούσε στις δεισιδαιμονίες και την μαγεία.

Επιστρέφουμε στην χώρα μας. Πολύ σύντομα η λαϊκή γνώση για τις ναρκωτικές και κατευναστικές ιδιότητες του μανδραγόρα πέρασε στην πρακτική και τα φάρμακα των αρχαίων Ελλήνων ιατρών. Ο Διοσκουρίδης (4. 76) έδινε στους ασθενείς του κρασί με λίγο χυμό από ρίζα μανδραγόρα για να τους ρίξει σε βαθύ ύπνο και να μπορέσει να καυτηριάσει τις πληγές τους ή να κάνει πολυπλοκότερες επεμβάσεις. Χρειαζόταν όμως μεγάλη εμπειρία στην δοσολογία και τις χρήσεις του μανδραγόρα, γιατί η επίδραση του  μπορεί να ήταν ανεπαρκής ή πολύ δυνατή κι άρα επικίνδυνη και θανατηφόρα. Γι' αυτό και οι χειρουργοί έδεναν καλού κακού τους ασθενείς στα κρεβάτια τους. Η πρακτική αυτή δεν άλλαξε μέχρι το 1846, όταν εφαρμόστηκε η νάρκωση με αιθέρα. Η Ελληνική Αναισθησιολογική Εταιρεία είχε παλιότερα σαν έμβλημά της τον μανδραγόρα.

Βεβαίως, η ιστορία του μανδραγόρα έχει και το γλωσσολογικό της μέρος. Η αρχαία λέξη μανδραγόρας θεωρείται ότι αναφέρεται στο όνομα κάποιου γιατρού, ο οποίος φαίνεται ότι έκανε εκτεταμένη χρήση του φυτού και είχε επιτυχίες. Κατά μία άλλη εκδοχή πρόερχεται από το περσικό όνομα mardum guis (=φυτό του ανθρώπου), που πέρασε σε άλλες γλώσσες και στην ελληνική. Αυτή η δεύτερη ετυμολογική εκδοχή πάσχει (όπως γίνεται με τα ελληνικά ονόματα άλλων φυτών) από λογική ασυνέπεια. Πως είναι δυνατόν ένα τόσο πολύ κοινό φυτό, όπως είναι ο μανδραγόρας, να ονομάστηκε από ένα γλωσσικό δάνειο και από μια χώρα που βρίσκεται τόσο μακριά; Και σήμερα πάντως η κοινή του ονομασία στην Ελλάδα παραμένει «μανδραγόρας». 

ΠΗΓΗ http://nature-greec.blogspot.com