Αναζητώντας χαμένα ίχνη του άγνωστου ρωμαϊκού "Αδριάνειου" υδραγωγείου του Πειραιά, βρεθήκαμε ένα απόγευμα του Μαρτίου στο πάρκο του κτήματος Δηλαβέρη στη θέση Λεύκα, στα όρια Νίκαιας-Πειραιά. Εκεί επισκεφτήκαμε αρχικά την περιμετρική στοά της καμίνου Hoffmann που επιζεί από τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις του πάλαι ποτέ κεραμοποιείου, κι έπειτα αναζητώντας το σημείο όπου συνδεόταν η υψικάμινος με τη στοά, αλλά και γενικότερα τον τρόπο λειτουργίας της καμίνου, ανακαλύψαμε το ανώτερο επίπεδο χαμηλότερων -σε ύψος- και στενότερων στοών που βρίσκεται ακριβώς από πάνω!
Στις αρχές του 20ού αιώνα και πιο συγκεκριμένα τον Απρίλιο του 1902, ο Ευστάθιος Δηλαβέρης (1855-1932), προσπαθώντας να επεκτείνει τις ήδη υπάρχουσες επιχειρηματικές του δραστηριότητες στους κλάδους της κεραμοποιΐας και της πλινθοποιΐας, ιδρύει το εργοστάσιο "Μωσαϊκών Πλακών και Ευρωπαϊκών Κεράμων" σε ένα ιδιόκτητο οικόπεδο έκτασης περίπου 14 στρεμμάτων στις παρυφές του λόφου του Καραβά, στην αρχή της οδού Θηβών, στη σημερινή συνοικία της Λεύκας, στον Πειραιά. Η θέση αυτή εξυπηρετούσε τις οδικές μεταφορές πρώτων υλών, ενώ η παροχή νερού εκ του Δημοτικού Φρέατος της Λεύκας ήταν σημαντική για τη λειτουργία της νέας βιομηχανίας.
Η πλινθοκεραμοποιΐα Δηλαβέρη (1887-1888) γρήγορα εξελίχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες ελληνικές επιχειρήσεις κατασκευής κεράμων του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, κατασκευάζοντας επίπεδα κεραμίδια τύπου Μασσαλίας και τούβλα διάτρητα, συμπαγή και λεία πεπιεσμένα. Υπήρξε μια υποδειγματική για τα δεδομένα της εποχής βιομηχανία, τόσο από την άποψη του κόστους κατασκευής όσο και από την πλευρά των εξελιγμένων τεχνικών βιομηχανικής παραγωγής. Η εγκατάσταση και χρήση της καμίνου τύπου Ηoffmann για το ψήσιμο των κεραμικών όσο και η εφαρμογή της μεθόδου τεχνητής ξήρανσης προσέφεραν ένα τελικό προϊόν ποιοτικά ανώτερο, που προτιμήθηκε κατά την κατασκευή πολλών δημόσιων κτιρίων.
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο
Το εργοστάσιο της Λεύκας συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1982, οπότε και διέκοψε τη λειτουργία του. Σύμφωνα με την διαθήκη του Κρίτωνα Ε. Δηλαβέρη (1894 - 1972), υιού του ιδρυτή της εταιρίας Ευστάθιου Κ. Δηλαβέρη και συνεχιστή της οικογενειακής παράδοσης, το εργοστάσιο της Λεύκας και το οικόπεδο στο οποίο βρισκόταν χωροθετημένο παραχωρήθηκαν στον Δήμο Πειραιά μαζί με το οικογενειακό αρχείο της επιχείρησης, το οποίο βρίσκεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου, δίχως όμως να έχει αξιοποιηθεί πλήρως ως προς την έκθεσή του προς το ευρύ κοινό.
Το Πάρκο Δηλαβέρη αναπλάστηκε στη σημερινή του μορφή το έτος 2012, επί δημαρχίας Βασιλείου Ι. Μιχαλολιάκου.
Η κάμινος (φούρνος) Hoffmann
Στη διαδικασία παραγωγής τούβλων και κεραμιδιών, η όπτηση (ψήσιμο), με θερμοκρασίες γύρω στους 950oC, αποτελεί τη σημαντικότερη φάση που προσδίδει αντοχή και εμφάνιση στα προϊόντα. Από την αρχαία μέθοδο του ψησίματος στο υπαίθριο καμίνι (περί το 5000 π.Χ.) μέχρι το σημερινό σύγχρονο τούνελ των πλινθοκεραμοποιείων, η πορεία υπήρξε μακρά, με βασικό σταθμό τον φούρνο Hoffmann, που θεωρείται μια από τις σημαντικότερες εφευρέσεις για τη βιομηχανική ανάπτυξη του κλάδου.
 |
| Friedrich Hoffmann |
Ο Γερμανός μηχανικός Friedrich Hoffmann, μαζί με τον Albert Licht, κατέθεσε το 1858 στην Αυστρία και την Πρωσία την ευρεσιτεχνία τους σχετικά με «την αδιάλειπτη λειτουργία του κυκλικού φούρνου για το ψήσιμο τούβλων κ.λπ.». Παράλληλα, ίδρυσε τεχνικό γραφείο, που μέχρι το 1870 είχε στο ενεργητικό του περισσότερες από 1.000 μελέτες για αντίστοιχους φούρνους. Το 1876 υπολογίζεται ότι λειτουργούσαν 2.000 κάμινοι Hoffmann στη Γερμανία και 2.000 σε άλλες χώρες, ενώ μέχρι σήμερα έχουν χτιστεί περισσότερες από 100.000 κάμινοι σε όλον τον κόσμο. Η κυριαρχία της καμίνου Hoffmann τελειώνει το 1955, με την επικράτηση του φούρνου-τούνελ και αργότερα άλλων μεθόδων ταχείας όπτησης.
Η κάμινος Hoffmann αποτελείται από κλειστό κυκλικό ή ελλειψοειδή θάλαμο καύσης, σε σχήμα στοάς χωρισμένης σε διαμερίσματα. Στον θάλαμο καύσης, το μέτωπο της φωτιάς κινείται συνεχώς προς μία κατεύθυνση και ψήνει τα τούβλα ή τα κεραμίδια που βρίσκονται τοποθετημένα στο αντίστοιχο διαμέρισμα. Τα άψητα, νωπά προϊόντα προθερμαίνονται όσο πλησιάζει κοντά τους η φωτιά, ενώ τα ήδη ψημένα κρυώνουν σταδιακά όσο η φωτιά απομακρύνεται από αυτά. Έτσι η θερμότητα αξιοποιείται με τον καλύτερο τρόπο και η λειτουργία είναι διαρκής, αφού στο σημείο που βρίσκεται πιο μακριά από τη φωτιά και έχει κρυώσει οι εργάτες μπορούν να πάρουν τα ψημένα προϊόντα και να τοποθετήσουν νέα. Ο κύκλος όπτησης, δηλαδή ο χρόνος ψησίματος για κάθε νέα παρτίδα προϊόντων, διαρκεί 5-12 μέρες, ανάλογα με το μέγεθος του φούρνου.
 |
| Ενδεικτικός σχεδιασμός κάτοψης περιμετρικής στοάς καμίνου Hoffmann. Πηγή: http://www.lowtechmagazine.com/2009/10/hoffmann-kilns-brick-and-tile-production.html |
Χαρακτηριστικές φάσεις λειτουργίας της καμίνου Hoffmann
1. Τοποθέτηση των νωπών προϊόντων
Η διαδικασία αυτή απαιτούσε ειδικές γνώσεις από τον τεχνίτη, που έπρεπε να φροντίσει για το σταθερό στήσιμο των προϊόντων, την κυκλοφορία των καυσαερίων ανάμεσά τους κατά την καύση, καθώς και την επαρκή τροφοδοσία με κάρβουνο από τις οπές οροφής του φούρνου.
2. Σφράγισμα των εισόδων
Όταν τελείωνε η τοποθέτηση προϊόντων σε ένα από τα διαμερίσματα του φούρνου, οι μικρές είσοδοι χτίζονταν πρόχειρα με τούβλα και σοβατίζονταν, ώστε να μειωθούν οι θερμικές απώλειες. Μετά την ολοκλήρωση του κύκλου ψησίματος, ο οποίος ανάλογα με το μέγεθος του φούρνου διαρκούσε από 5 έως 12 μέρες, ανοίγονταν οι είσοδοι για να απομακρυνθούν τα ψημένα προϊόντα.
3. Τροφοδότηση της φωτιάς
Ο θερμαστής εργαζόταν στο πατάρι και φρόντιζε για την καύση στο αντίστοιχο διαμέρισμα του φούρνου, ρίχνοντας σε τακτά χρονικά διαστήματα, από τις οπές της οροφής, καρβουνόσκονη με τη σέσουλα. Συγχρόνως έλεγχε τη θερμοκρασία παρατηρώντας το χρώμα της φωτιάς και ρύθμιζε την απαγωγή των καυσαερίων. Σε κάποιες περιπτώσεις βέβαια υπήρχε σύστημα αυτόματης τροφοδοσίας για την καρβουνόσκονη, ωστόσο ο ρόλος του θερμαστή ήταν ιδιαίτερα σημαντικός για το σωστό ψήσιμο των προϊόντων.
Η κάμινος Hoffmann της Κεραμοποιΐας Δηλαβέρη
Η συγκεκριμένη κάμινος διαστάσεων 65 x 13 m ήταν η πρώτη που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα, ενώ η δεύτερη βρίσκεται στο πρώην εργοστάσιο Τσαλαπάτα στον Βόλο (από όπου ελήφθησαν και όλες οι παραπάνω πληροφορίες). Ακολουθούν εικόνες από την περιμετρική στοά της καμίνου των βιομηχανικών εγκαταστάσεων της Λεύκας.
Βαδίζοντας αριστερόστροφα:
 |
| Εσωτερικά υπάρχει αρίθμηση των περιμετρικών εισόδων |
Βαδίζοντας δεξιόστροφα:
Κατά την επίσκεψή μας παρατηρήσαμε ότι η κάτω κύρια στοά της καμίνου επικοινωνούσε με την οροφή και μέσω εξωτερικής σειράς οπών, προφανώς για τη δημιουργία κατάλληλων συνθηκών για την ορθή κυκλοφορία των ρευμάτων αέρα προς όφελος της λειτουργίας της καύσης.
Από τις περιμετρικές εισόδους που χτίζονταν κατά τη διαδικασία της καύσης, κάποιες είναι ανοιχτές, ενώ πολλές είναι και χτισμένες, όπως ακριβώς θα ήταν και κατά τη λειτουργία του συστήματος.
 |
| Η υψικάμινος στο κέντρο της καμίνου |
 |
| Η μία από τις άλλες δύο σωζόμενες υψικαμίνους |
 |
| Προς τις στοές του επάνω επιπέδου |
Το επάνω σύστημα διπλών παράλληλων διαδρόμων επικοινωνούσε μέσω άλλης εσωτερικής σειράς επιδαπέδιων κυκλικών οπών με τα χωριζόμενα διαμερίσματα της ισογείου κύριας στοάς, ενώ στο κέντρο της άνω κατασκευής οι παράλληλοι διάδρομοι κατέληγαν στη βάση της υψικαμίνου όπου έφταναν και τα καυσαέρια μέσω των διαδρόμων σε ρόλο αεραγωγών εξαγωγής.
Στις στοές κάτω από την υψικάμινο
 |
| Επιστροφή περνώντας ξανά κάτω από την υψικάμινο |
Έξοδος...
Ο εσωτερικός χώρος της καμίνου σήμερα φέρει σημαντικά ίχνη βανδαλισμών, ρύπανσης και γενικότερα εγκατάλειψης, ενώ σε κάποια σημεία των τοιχωμάτων και της οροφής, είναι φανερά τα ίχνη της αλλοίωσης των κεραμικών πλίνθων, κάτι που πιθανότατα προέρχεται από συνθήκες υψηλής θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια λειτουργίας της.
Τέλος, η κατασκευή θα μπορούσε φυσικά να αξιοποιηθεί και να λειτουργεί ως φυλασσόμενο μουσείο σύγχρονης βιομηχανικής ιστορίας, όπου θα μπορούσε να εκτίθεται και μέρος του παραχωρηθέντος στον Δήμο Πειραιά αρχείου της επιχείρησης Δηλαβέρη, όπως πολύ περισσότερο θα μπορούσε να συμβαίνει και στο εγκαταλελειμμένο κτίριο διοίκησης.
Επιτόπια έρευνα: Αλέξανδρος Τσεκούρας, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ
